Sluiter met prent Luyken in oud Afrikaans gezegde

Wondermooi en ‘skrikwekkend’. Zo werd in Zuid Afrika de prent van de dood gezien van Jan Luyken in het verzamelde werk van Willem Sluiter.

Willem Sluiter (1627-1673) leeft in Zuid-Afrika voort in een oud Afrikaans gezegde, dat draait om het woord dood, wat niet deert bij deze verlenging. Iemand sien daar uit soos die dood in Sluiters (Iemand ziet eruit zoals de dood in Sluiters), luidt de uitdrukking, die te danken is aan een griezelige prent van Jan Luyken in zijn verzameld werk. Die toont de man met de zeis, naast een serie lieflijke taferelen.

Bij een digitale zoektocht naar iets anders kwam een interessant verhaal in beeld uit 1967. Daarin kreeg het na eeuwen nog naar Sluiter verwijzende gezegde prominent aandacht. Nog verder zoeken leerde dat het via een Facebookpagina over oude Afrikaanse uitdrukkingen (Argaïese Afrikaanse Uitdrukkings is "Cool"!) begin 2024, net als in 2021, 2020 en 2012, opnieuw ter sprake werd gebracht. Eén van degenen die reageerden verwees voor een antwoord naar ons informatiepunt www.willemsluiter.nl.

Kracht ontleende het gezegde aan een beeld, verbonden met een dichter, die eens populair was in Zuid-Afrika (zie artikel prof.dr. G.J. Schutte op deze site), maar daar is verdrongen naar het archief. Los van de achtergrond zeggen de woorden inmiddels minder.

Wondermooi en ‘skrikwekkend’

Hoe wondermooi de illustraties van de bekende etser Luyken waren in Sluiters werk, was in Zuid-Afrika te lezen in het blad Die Huisgenoot van 20 december 1940. Maar dat van de dood werd ook ‘skrikwekkend’ genoemd. Deze prent had volgens het artikel geleid tot de uitdrukking Hy lyk soos die dood in Sluyters, voor een “uitgeteerde of skreeulelike mansgestalte”. Interessant hierbij is een artikel (in het blad Die Hervormer van de Nederduitsch Hervormde Kerk van Afrika uit september 1967, overgenomen uit Handhaaf) ter bespreking van C. Bloklands proefschrift, over Willem Sluiter uit 1965. Het kwam in Zuid-Afrika in het teken te staan van het ‘ou boeregesegde’, zoals geciteerd in de aanhef.

Verteld werd hoe de stichtelijke  gezangen van Sluiter diep in de harten van vorige generaties in Zuid-Afrika geleefd hebben en dat ze deze mensen tweeënhalve eeuw hebben vergezeld en bezield, ook de Voortrekkers op hun moeilijke tocht door het land. ‘Ou mensen’ waren zo goed bekend met Sluiters werk, dat op deze basis het gezegde moet zijn ontstaan met zijn naam erin. Het werd gebruikt voor een broodmager persoon, die leek op een geraamte. De schrijver van het stuk zag de afbeelding van de dood bij Sluiters Buiten-Leven als inspiratiebron voor deze woorden uit de volksmond.

In een groot aantal bundels met verzameld werk van Sluiter prijken negen illustraties van de hand van de etser en dichter Jan Luyken (1649-1712). Ze werden voor het eerst in 1687 afgedrukt in Sluiters bundel met de titel Buiten- Eensaem Huis- Somer- en Winter-Leven. De Achterhoekse schrijver H.W. Heuvel (1864-1926), in wie Sluiter de poëzie wekte, wist op jonge leeftijd dat niet alle prenten van Luyken aanlokkelijk waren. Als kind kwam Heuvel al tot deze nare ontdekking, bij het door een Sluiterboek bladeren voor de aardige prentjes. “Maar één plaatje bladerde ik altijd haastig voorbij: Waar de Dood, dat vreeselijke geraamte met de zeis, aan de deur klopt. Die moest in deze schoone wereld niet verschijnen!” schreef hij in zijn klassieker Oud-Achterhoeksch Boerenleven (in 2020 heruitgegeven onder de titel Oolde, mijn Oolde). Het weerhield hem er niet van zich later in het werk van zowel Sluiter als Luyken te verdiepen.

Luykens prent is in Zuid-Afrika waarschijnlijk ook gebruikt om stoute kinderen schrik aan te jagen, omdat anders “de dood van Sluiter ze zou komen halen’’. Het boek Liederwysies van vanslewe uit 1958 van Willem van Warmelo, verschenen in Amsterdam en Kaapstad, informeert over de afschrikwekkende werking. Onberoerd bleven volgens dit boek de lezers/kijkers niet: “Hierdie illustrasie het sonder twyfel belangstelling gelok, want elke bundel Sluytersliedere dra spore daarvan: die bladsy is vol vingermerke, of die kop van die Dood is byna uitgekrap en soms is die blaai heeltemaal uitgeskeur.”

Verwisseling van namen

Het gezegde met Sluiters naam is al lang niet meer bekend bij iedere Afrikaans sprekende in Zuid-Afrika. Daarom kwamen er ook vragen over via Facebook en is af en toe te lezen in reacties: “Nog nooit gehoor nie.” Anderen daarentegen meldden prompt: “Die sluiters is afgelei van die naam van 'n Nederlandse digter, ene Sluiter, wat oor die dood gedig het.”

Officieel is er ook wat van geregistreerd. In HAT: verklarend handwoordeboek van die Afrikaanse taal (5e uitgave, 2005) is het gezegde als volgt vermeld: “Sluiters: s.nw (veroud.) in die uitdr. die dood in Sluiters, bv. so maer so sleg lyk soos die dood in Sluiters, baie maer, baie sleg. [Sluiters, Ndl. skilder].”

Baie maer, baie sleg betekent: is heel dun, heel slecht. In dit boek blijken beelden door elkaar te zijn gehaald. De dichter is verwisseld met een verre nazaat, de kunstschilder Willy Sluyter (1873-1949), die echter met het gezegde niets te maken.

Elders is het gezegde eveneens terug te vinden. So maer/sleg lyk soos die dood in Sluiters, staat bijvoorbeeld in Lys van argaïsmes op Wikipedia. Verwezen wordt op internet ook naar het boek Spreekwoorde van Anton Prinsloo uit 2004, die noteerde: “In die gedig Buytenleven van W. Sluiter (1627-1673) word die dood voorgestel als ’n geraamte, net vel en been.”

Een deel van het werk van Sluiter zet sommigen, zeer begrijpelijk, op het verkeerde been over de herkomst van het oude gezegde. Van zijn hand, herinneren zij zich, verschenen Christelike Doodts-Betrachting en Doots-Echt-Scheydinge, waarin hij onder andere op aangrijpende wijze schreef over zijn jong overleden vrouw. Op Facebook merkte iemand dit jaar uit Zuid-Afrika in een reactie op: “’Hy lyk soos die dood in Sluiters.’ Dit beteken: ‘Hy is maer en uitgeteer.’ Hierdie bron sê dat Sluiters 'n gedig oor die dood geskryf het, waarin dit skrikwekkend uitgebeeld word. ‘Sluiters’ is dus die naam van 'n digter.” Zijn gedichten hebben invloed gehad. Maar de prent van Luyken gaf voor het gezegde de doorslag.

Geheel verdwenen uit Zuid-Afrika is de zin niet. Het in Tzaneen, in de Zuid-Afrikaanse provincie Limpopo, verschijnende blad Bulletin sloot er op 1 mei 2015 nog het commentaar (Ons Mening) mee af. Als niemand er toen meer van wist, was het niet gebeurd.

Arend J. Heideman en Peter Sluiter                                                         Gelselaar/Amsterdam, mei 2024